DR. LUIZA NADER
Akcje paralelne. Teraz.
Andrzejowi Matuszewskiemu.
„Czas to apokaliptyczna bestia” pisał Andrzej Matuszewski w jednym ze swoich listów. Czas frapował go swoimi zaskakującymi nawrotami i nielinearnością, swoją niematerialnością, a zarazem potężną, wywłaszczającą siłą. Zamachy na czas urządzał w swoich przeprowadzanych w latach 70. akcjach paralelnych (m.in. Synapsa 1972, Obecność 1974, Postępowanie 1975). Próbował w nich przechytrzyć czwarty wymiar, odzyskać oddalającą się obecność, której pamięć przywoływał za pomocą mnemicznego instrumentarium: fotografii już zreprezentowanego (np. odbitego w trawie śladu), tekstu - rozdysponowanego w czasie i zawierającego zawsze odrywający go od swego „teraz” aspekt dokumentacyjny, obiektu, który stawał się swoim własnym cieniem (czerwone krzesło). Akcje paralelne określić można jako ontologiczną lupę. Pojawia się w niej czas jako „byt miniony”, rozgrywający się w czasie proces myślowy, myśl jako byt w czasie, „teraz” jako nieuchronnie oddalające się „wtedy”, obecność, która zawsze już przybiera postać czasu przeszłego, dokument jako ślad po obecności umykającej gdzieś w kondukcie luster reprezentacji. Gwarantujące dostęp do informacji o śladach obecności akcje paralelne dostępne są zawsze, dla każdego, przeszczepiają się w historycznych, społecznych i ideologicznych kontekstach. Charakteryzuje je jednak pewien element stały: odwlekanie, paradoksalna czynność przytrzymawania obecności w jej znikaniu. Akcje paralelne, na które składają się zazwyczaj trzy komponenty: przemieszczone w czasie, intymne „wydarzenie” (np. odmierzania czasu krokami), oraz archiwizujące je tekst i fotografia (lub nagranie), na pierwszy rzut oka niewiele mają wspólnego z dynamicznym działaniem. Jeśli jednak uznamy, że przestrzenią akcji paralelnych jest czas, ich materią obecność, a słowa zawsze wypowiadane są przez konkretne ciało, ich interwencyjność, jak również aspekt czynności, która wpływa na rzeczywistość, stanie się wyraźniejszy. Działania Matuszewskiego zawsze bowiem pozostawiają ślady – akcje paralelne uczytelniają się w zapisie, czynności mają charakter lingwistyczny, konwencjonalne akty (również mowy) i „działania pasożytnicze” (jak by je określił Austin) mieszają się. W tym sensie akcje paralelne są permanentnym postępowaniem, performatywami, które działając słowami na rzeczywistość, przekształcają pojęcia bytu, podmiotu, obecności, doświadczenia, a w końcu sztuki.
Akcje paralelne, których umiejscowienie ich autor określił kiedyś (w rozmowie ze mną) jako „wyżej niż pośrodku” to również swoiste pasaże. Pasaże, które z jednej strony drążą (wydrążają) pojęcie obecności i doświadczenia (owego tajemniczego, określonego kalendarzową datą „wtedy” przechodzącego w „teraz”). Z drugiej strony zaś łączą czy też uwidaczniają płynne przechodzenie przyczyny w skutek, przeszłości w teraźniejszość (i odwrotnie), procesu w wydarzenie, jednego stanu świadomości (czy nieświadomości) w inny, jednej formy reprezentacji w drugą, intymności w pole społecznego. W akcjach paralelnych inskrypcji podlega obecność, nakładają się w nich artysta i za każdym razem poddający je odegraniu widzowie/czytelnicy, pozycje podmiotów i stany rzeczy, ślady przedmiotów i materialność procesów psychicznych. Akcje paralelne kierują się dialektyką odsłaniania i zasłaniania (kolejna odsłona jest zarazem zasłoną), napisanego i tego, co poniżej pisma milczy, ekspozycji i ukrycia. Jeśli kontakt ze sztuką, jak twierdził Andrzej Matuszewski, jest stanem nieprzekazywalnym, intymnym, jeśli jak mówił „nie da się opowiedzieć morza” (sztuki?) to czy akcje paralelne i inne działania artysty rozpatrywać jako ślady? Dokumenty (ale czego)? Czy przyrównywać je do muszli, w której można usłyszeć szum morza? A może rozumieć je jako szczeliny, przez które prześwieca nie tyle „nieskrytość rzeczywistości”, co raczej tęsknota - za zawsze oddalającym się już „teraz”?
Bibliografia
Austin J.L., Mówienie i poznawanie. Rozprawy i wykłady filozoficzne, przeł. B. Chwedończuk, Warszawa 1993.
Felman S., The Scandal of the Speaking Body. Don Juan with J.L. Austin or Seduction in Two Languages, Stanford-California 2003.
Matuszewski A., Listy do Leszka Przyjemskiego 1984-1987 z archiwum Museum of Hysterics, Poznań 2008.
Matuszewski A., Obecność, Postępowanie, [brak miejsca wydania] 1978.